۲۳ سال از سالروز درگذشت آیتالله سیدرضا صدر، فقیه نواندیش و جامع علوم عقلی و نقلی، میگذرد، او که همچون برادرش امام موسی صدر دغدغه اجتماع و تربیت نسل جدید را داشت.
به گزارش پایگاه اطلاعرسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، 23 سال پیش در چنین روزی یعنی 12 آبان 1373، آیتالله سیدرضا صدر، فرزند آیتالله العظمی سیدصدرالدین صدر و برادر بزرگتر امام موسی صدر در سن 73 سالگی در قم درگذشت و در مقبره شماره 33 صحن حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.
آیتالله سیدرضا صدر، عالم و مبارزی شجاع، فقیهی نواندیش و اندیشمندی صاحب فن در علوم عقلی و نقلی بود. او نیز به مانند برادرش امام موسی صدر دغدغه اجتماع داشت و از جامعهسازی و انسانسازی غفلت نکرد. آیت الله صدر از علمایی است که با سخنرانیها و نوشتههایش توانست جوانان بسیاری را جذب اسلام کند. در وضعیت کنونی جامعه که دینگریزی تبدیل به خصلت عمده جوانان شده، چقدر توانستهایم افرادی همچون آقا سید رضا صدر را به نسل جدید معرفی کنیم؟ علما و روحانیون منبری چقدر توانستهاند روش و دغدغههای آیت الله صدر را الگوی خود قرار دهند و منابر را متحول کنند و به سمت سخنرانیهای تربیتی و اخلاقی ببرند؟
به مناسبت سالروز درگذشت این فقیه نواندیش نگاهی به زندگی و منظومه فکری او داریم که در ادامه مطالعه میکنید:
زندگی و تحصیلات / توجه ساواک به کلاسهای درس سید رضا صدر
سیدرضا صدر در سال 1300 ه.ش در مشهد به دنیا آمد. فراگیری علوم شرعی را از دوران کودکی و در محضر پدر آغاز کرد و پس از هجرت خانواده از مشهد به قم، تحصیلات خود را در حوزه علمیه این شهر و در محضر علمایی چون آیات عظام سیدشهابالدین مرعشی نجفی، سیدحسین بروجردی، امام خمینی، سیدمحمد محقق داماد، محمد حجت کوهکمری و... ادامه داد.
همزمان با تحصیل، تدریس و تحقیق را نیز آغاز کرد و در طول مدت تدریس خود شاگردان بسیاری پرورش داد که از آن جمله میتوان به آیات و حجج اسلام سید عبدالعزیز طباطبایی، حسین شب زندهدار، امام موسی صدر، سید مصطفی خمینی، علی اکبر مسعودی خمینی، محمد یزدی، صادق احسانبخش، علی دوانی، فضل الله محلاتی، عبدالنبی نمازی، مهدی شبزندهدار، زین العابدین قربانی، علیرضا اسلامیان، سید عبدالکریم هاشمی نژاد، سید هاشم حمیدی، محمدرضا حاج شریفی خوانساری، سید باقر خسروشاهی، سید جواد علوی بروجردی، سیدعلی یثربی کاشانی، سید عباس حسینی قائم مقامی و دکتر سید کاظم اکرمی.
کلاسهای درس آیتالله صدر همواره با استقبال گسترده طلاب مواجه میشد و این نکته از چشمان ماموران سازمان اطلاعات و امنیت کشور دور نماند. در یکی از اسناد ساواک از سیدرضا صدر به عنوان جوانترین مدرس حوزه علمیه قم که کلاسهایش با استقبال طلاب مواجه میشود، یاد شده است. (
اینجا را بخوانید)
آیتالله صدر در تیرماه ۱۳۴۶ شمسی به درخواست یکی از بزرگان وقت حوزه علمیه قم راهی تهران شد و پس از حدود 10 سال اقامت در این شهر، در اوایل سال ۱۳۵۷ مجدداً به قم بازگشت و پس از آن تا آخر عمر خود در این شهر به تدریس و تبلیغ مشغول بود. (
اینجا را بخوانید.)
شخصیت اجتماعی/ برای هیچ کس پارتی بازی نمیکرد
آیتالله سیدرضا صدر یکی از عالمان برجسته خاندان صدر بود. خاندانی که به زیبایی چهره و سیرت شهره بودند. از قول نزدیکان درباره ایشان آمده که هر کسی که چهره آقا رضا را میدید، شیفتهاش میشد. چهره مهربان و زیبایی داشت. همچنین مشهور بود که آقا رضای صدر هرچه را که میگوید به آن عمل میکند. بنابراین هر نکتهای که در جلسات اخلاقش میگفت در زندگی روزمره خود نیز به آن عمل میکرد. در زمینه حقالناس بسیار سختگیر بود، در مقابل اما کوچکترین چیزی را برای خود نمیخواست.
مهدی کربلایی، پسر خادم مسجد امام حسین در تهران که آیت الله سید رضا صدر پیش نماز آن بود در گفتوگویی با گروه تاریخ شفاهی موسسه عنوان کرده است:
«همیشه میگفت با کسانی که توقع پارتیبازی از من دارند، قرار نگذارید. من برای کسی سفارشی نمیکنم. در آن زمان خواهرزاده ایشان شهردار بود. اهالی محل استشهادی تهیه کرده بودند و به آقا گفتند که شما این را امضا کن تا خواهرزاده شما دستور بدهد که کوچه را آسفالت کنند. ایشان گفت: نه آقا، اگر وظیفه ایشان است و باید این کار را انجام دهد، احتیاج نیست که من سفارش بکنم. اگر من اعمال نفوذ بکنم، این یک نوع پارتیبازی میشود. شاید حق دیگران پایمال شود.»
(اینجا را بخوانید.)
آثار و تالیفات/ اخلاق و تربیت دغدغه اصلی نوشتههایش بود
آیتالله سیدرضا صدر از معدود عالمانی است که در حوزههای مختلف علوم دینی و شرعی دست به قلم برد. بجز دغدغههای علمی، مسئله تربیت اسلامی عامه مردم به ویژه جوانان یکی از دغدغههای مهم این مدرس حوزه علمیه قم بود. منبرهای تربیتی آیتالله صدر و جلسات اخلاق او که با استقبال بسیار مواجه میشد هنوز در خاطره برخی از طلاب آن زمان و اساتید امروز، باقی است. بسیاری از اندیشمندان و بزرگان فعلی حوزه و دانشگاه قلم آیتالله صدر را توانا خوانده و آن را محدود به قشر خاصی ندانستهاند. (
اینجا را بخوانید.)
کتابها و مکتوبات آیتالله سیدرضا صدر به دو دسته تقسیم میشوند؛ دسته نخست کتابهایی هستند که اختصاص به قشر خاصی نداشته و مخاطب عمومی دارند. از این دست آثار میتوان به «تفسیر سوره حجرات»، «پیشوای شهیدان»، «حُسن یوسف»، «راه علی»، «حسد»، «دروغ»، «زن و آزادی»، «مرد وفا» و... اشاره کرد.
دسته دیگر آثار مخاطب عمومی ندارد. به عنوان مثال کتاب «صحائف من الفلسفة» حاشیه و شرح آیتالله صدر بر «منظومه» حاج ملاهادی سبزواری است. بالطبع مخاطبان این کتاب اهالی فلسفه اعم از طلاب، دانشجویان، پژوهشگران و مدرسان فلسفه هستند. همچنین ایشان کتابی نیز با عنوان «أربعون و مأتا مسئلة فقهیة» دارند. این کتاب 240 مسئله فقهی را مطرح کرده و روش اجتهاد در این مسائل برای رسیدن به نتیجه مطلوب را نیز آموزش میدهد. این کتاب بهجز آنکه یک منبع آموزشی است، مطالب فقهی نوآورانه و بکر نیز دارد. البته تدریس روش اجتهاد بعضا در کتابهای گذشتگان نیز به چشم میخورد، اما در دوران جدید این آیتالله صدر بود که این روش را با شیوه خود احیا کرد. به طور کل حریت و آزاداندیشی آیتالله صدر در تالیفاتش نیز بروز و ظهور کامل یافته است.
سید باقر خسروشاهی که ویرایش و انتشار آثار آیت الله صدر بر عهده او بوده در گفتوگویی با سایت موسسه درباره او میگوید: «آیتالله سیدرضا صدر در اظهار عقیده خود یک حریت خاص داشتند و این بسیار مهم بود که او با عقیده خود زندگی میکرد. ایشان تقیه در اظهار مطالب واقعی را جایز نمیدانستند و اگر بحثی یا اعتقاد و باوری خلاف واقع بود به هیچ عنوان در نقد آن تقیه نمیکردند. بر همین اساس مطالب و کتابهای تالیفی استاد مورد اطمینان همه قرار داشت. در واقع میتوان گفت که آقای صدر یک روشنفکر دینی به معنای واقعی کلمه بودند. منظورم از روشنفکر معنای غربزده امروزی را ندارد. ایشان به همراه برادر خود یعنی امام موسی صدر شخصیتهایی فراحوزی بودند و به حوزه محدود نشدند، بنابراین با شخصیتها و دانشمندان علوم مختلف در ارتباط بوده و از طریق آنها با دیدگاههای رایج علمی و علوم روز آشنا شده بودند. این روند در اظهار نظر و روش نقادی این بزرگان نیز موثر بود.»
(اینجا را بخوانید)
دغدغههای سیاسی / اندیشه سیاسی بر مبنای اجتماع و تربیت انسان
همانطور که اشاره شد، یکی از مهمترین دغدغههای آیتالله سیدرضا صدر مسئله اجتماع و وضعیت انسانها در جامعه بود. بر مبنای همین دغدغه بود که او شیوه حکومت رژیم گذشته را نمیپسندید و برای سرنگونی و تغییر آن مبارزه میکرد. تکاپوها و دغدغههای سیاسی آیت الله سیدرضا صدر فصلی بلند در زندگی اوست. روحیه ضد قدرت و ضد ظلم او نسبت به رژیم شاهنشاهی از او چهرهای مبارز ترسیم میکند؛ مبارزی که ساواک از او با تعابیری چون «روحانی افراطی»، «روحانی مخالف سلطنت و شاه» یاد میکند و لاجرم برای مقابله با فعالیتهایش دستور تبعیدش را صادر میکند، اما این دستور اجرا نمیشود. (حکم تبعید آیتالله صدر به ماسوله را
اینجا ببینید.)
از نگاه سیاسی سیدرضا صدر را باید در جرگه عالمانی با اندیشه سیاسی تعریف کرد. او رژیم پهلوی را رژیم ظلم و ستم میدانست که چارهای جز مواجهه با آن نبود، چرا که راهی که آن نظام سیاسی میرفت جز به تضعیف اسلام و شیعه نمیانجامید. پس شایسته بود تا در این مواجهه مردم از این انحراف آگاهی یابند و اصلاح و ساخت جامعهشان را به دست گیرند و در این بین باید تاکید کرد که نگاه او به این مواجهه یک مواجهه اصلاحگرایانه و تدریجی بوده است.
اما آنچه در شخصیت آیتالله سیدرضا صدر بارز و ماندگار است نه فعالیتها و تکاپوهای سیاسی او در مواجهه با رژیم پهلوی، بلکه رویکردهای اخلاقمدارانه در مواجهه با افراد جامعه و دغدغههای تربیتی آنان بود. از این نکات نتیجه میشود که تکاپوهای سیاسی آیتالله صدر نیز از نگاه ویژه او به اجتماع و تربیت انسان تاثیر پذیرفته است.
نواندیشی دینی / مقتضیات زمان را در نظر داشت
آیتالله سیدرضا صدر فقیهی روشناندیش بود که همواره مقتضیات زمان را مدنظر داشت. به همین دلیل در دورهای که خواندن و تدریس فلسفه در حوزهها با دردسر همراه بود، ایشان به تدریس فلسفه میپرداخت، چرا که ضرورت آن را برای جامعه حس میکرد. همچنین بنا به گفته برخی از شاگردان آیتالله صدر، تدریس فلسفه او به صورت محض بود و از این حیث نوآوریهایی داشت. کتاب «فلسفه آزاد» آیتالله صدر حاصل تقریرات دروس فلسفهاش است.
در کتاب «أربعون و مأتا مسئلة فقهیة» آیت الله صدر، نوآوریهای فقهی او به چشم میخورد. عجیب است که این نوآوریها در زمانهای مطرح شدهاند که حتی از نظر برخی از فقها استفاده از تکنولوژی نیز اشکال داشت. در زمانهای که این فقیه مشغول طرح نظریات فقهی خود بود، بسیاری از فقها با هرچه مظاهر غربی بود مخالفت کرده و احکام فقهی درباره آن ارائه میدادند، اما آیتالله صدر مظاهر نیک تمدن غربی مانند تکنولوژی و بهرهگیری مفید از آنها را جایز میدانست.
(اینجا را مطالعه کنید.)دیدگاههای آیتالله صدر درباره زنان نیز جالب توجه است.
«زن و آزادی» عنوان یکی از معروفترین تالیفات او درباره مسئله آزادی زنان از دیدگاه نواندیشی دینی است. این کتاب برای نخستین بار در سال 1342 منتشر شد و حساسیت ساواک را برانگیخت که در نهایت باعث شد تا به عنوان اثری ممنوعه شناخته شود. (
اینجا را مطالعه کنید)
در این کتاب آیتالله صدر به نقد و تقبیح دیدگاههای مردسالارانه متعصبی که هرگونه اختیار را از زنان سلب کرده و آنها را صرفا محدود به خانه میکند، پرداخته و در ادامه با رد نظریههای غربی آزادی زنان، حالت تعادلی را بر مبنای دیدگاه نوین و مترقی اسلامی پیشنهاد میکند. او این دیدگاه را در روش و کنش اجتماعی خود نیز به کار بسته بود.
نظر آقا رضا صدر درباره تلویزیون و پردهای که در مسجد بین زنان و مردان کشیده میشود
زهره سادات موسوی از مستعمین منابر آیت الله سید رضا صدر در مسجد امام حسین در مصاحبه با گروه تاریخ شفاهی موسسه میگوید: «در زمان سخنرانی، آقا سيدرضا صدر ميگفتند كه پرده بین خانمها و آقایان را جمع کنند. يادم هست كه اين موضوع خيلي برایم جالب بود، زیرا بعضي از سخنرانان اعتقاد دارند كه خانمها ديده نشوند. اما ايشان ميگفتند كه پرده قسمت خانمها را پایين بياوريد تا خانمها واعظ را ببينند و سكوت رعايت شود و بهتر استفاده كنند. اين کار تأثير خاص هم داشت.
(اینجا را مطالعه کنید.)