چهار درسگفتار از پنجاه سلسله درسگفتار «اندیشه و عمل» به تحلیل دیدگاههای امام موسی صدر درباره انسان، زن از دیدگاه اسلام و رویکردهای علمی و عملی در تربیت جوانان، اختصاص داشت.
هفت سال از زمانی که موسسه امام موسی صدر تصمیم به برگزاری
درسگفتارهای اندیشه و عمل گرفت، میگذرد. درسگفتارهایی که با هدف تحلیل و بررسی تفکر و شیوه فعالیت امام موسی صدر و آشنایی بیشتر مخاطبان با این اندیشه متفاوت آغاز شد.
با برگزاری ۵۰ درسگفتار از سال ۱۳۹۰ تاکنون و حضور چهرهها، پژوهشگران و اساتید حوزه و دانشگاه برای سخنرانی و تحلیل در این جلسات، مخاطبان بسیاری با آرا و نظرات امام موسی صدر آشنا شدند. جلساتی که هر ماه با انتخاب یک موضوع به بررسی گوشهای از تفکر و عمل این اندیشمند ربوده شده پرداختند.
دینشناسی، تفسیر قرآن، گفتوگو، زنان، عاشوراپژوهی، اقتصاد و جامعه بخشی از موضوعاتی است که در این درسگفتارها درباره آنها سخن گفته شد و راهکارهای نظری و عملی امام صدر در این موارد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.
اکنون که پنجاهمین درسگفتار از این سلسله درسگفتارها را پشت سرگذاشتهایم، برآنیم تا در چند گزارش به بازخوانی مباحثی بپردازیم که بیشترین فراوانی را در موضوعات این جلسات داشتهاند.
در گزارش نخست به بررسی درسگفتارهای مرتبط با موضوع گفتوگو در اندیشه امام موسی صدر پرداختیم که میتوانید
اینجا بخوانید. در گزارش دوم نیز به بررسی درسگفتارهای مرتبط با مباحث تفسیری و قرآنشناسی در اندیشه امام موسی صدر پرداختیم که متن آن را میتوانید
اینجا بخوانید. در گزارش سوم نیز درسگفتارهای مرتبط با موضوع مقاومت بررسی شد که متن آن را میتوانید
اینجا بخوانید.
در گزارش آخر به سراغ اصلیترین مفهوم در اندیشه امام موسی صدر یعنی «انسان» رفتیم. امام صدر بیشترین تلاش عملی خود را برای بالابردن کرامت انسانی انجام میدهد، بنابراین در تمامی این درسگفتارها، «انسان» نقشی اساسی را ایفا میکند و حضور پررنگی دارد، اما موضوع درسگفتار برخی از اساتید نیز به طور مشخص به «انسان»، «زن» و «جوان» در اندیشه امام صدر اختصاص داده شد.
در درسگفتارهای مربوط به انسان، دکتر احمد پاکتچی، دینشناس و زبانشناس و عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق با موضوع «مقام و منزلت انسان در اندیشهٔ امام موسی صدر»، حجتالاسلام والمسلمین دکتر مهدی مهریزی دینشناس معاصر و عضو هیات علمی دانشکده علوم حدیث، در یک درسگفتار دو جلسهای درباره «جایگاه زن در اندیشه و عمل امام موسی صدر»، حجتالاسلام دکتر مسعود آذربایجانی، عضو هیات علمی گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در موضوع «مواجهه تربیتی با جوانان؛ بررسی دیدگاه امام موسی صدر» و دکتر محمود گلزاری در موضوع «امام موسی صدر و جوان» سخنرانی کردند.
امام موسی صدر روی جمع انسانی سرمایه گذاری میکند
سیامین درسگفتار اندیشه و عمل به سخنرانی دکتر احمد پاکتچی در موضوع «مقام و منزلت انسان در اندیشهٔ امام موسی صدر» اختصاص داشت. این جلسه 13 اردیبهشت 1395 برگزار شد. دکتر پاکتچی در این نشست گفت که موضوع بحثاش فلسفه انسان است، مسالهای که در دانش امروز از آن با عنوان philosophy of man در ذیل فلسفههای مضاف یاد میشود. پاکتچی در این نشست با در نظر گرفتن مهمترین پرسشها و دیدگاههایی که در این رابطه در نوشتههای معاصر فلسفه انسان وجود دارد، دیدگاههای امام صدر را بازخوانی کرد.
او در بخشی از سخنان خود به تفاوت میان انسانگرایی امام صدر با انسانگرایی متفکران غربی اشاره کرد و گفت: «نوعی انسان گرایی در دیدگاه امام صدر دیده میشود، اما انسان گرایی دینی و با خدا نه انسان گرایی بیخدا. نظریهای که میخواهد به نوعی ارتباط انسان را با خدا تعریف کند و با این حال انسان را مرکزیت میدهد و برای انسان اهمیت ویژهای در جهان خلقت قائل است. انسان در اندیشه امام صدر جسم و روح باهم است و این تاکید بدان معناست که ما هر نسخهای برای انسان بپیچیم هر راه حلی بخواهیم برای او در نظر بگیریم، اگر یکی از این دو جنبه را نادیده بگیریم راه حل ما ناقص خواهد بود.»
وی افزود: «امام صدر در جایی میگوید: «انسان موجودی واحد و یکپارچه است.» اگر به بحثهایی که در حوزه فلسفه صدرایی و فلسفه اسلامی به طور عام در مورد نسبت بین روح و جسم وجود دارد، جسمانیة الحدوث بودن و روحانیتة البقاء توجه کنید، متوجه میشوید که در آن ساحت فکری و با آن زمینه و با آن گذشته فکری، دیدگاه امام موسی صدر در باب اینکه انسان موجودی واحد و یکپارچه است، اهمیت فلسفی زیادی دارد. وقتی که به این موجود در مقام یک موجود واحد و یکپارچه نگاه کنیم، جسم و روح با هم، در مورد نوعی اتحاد صحبت میکنیم نه نوعی همنشینی، در آن صورت معنی انسان برای ما روشنتر خواهد شد.»
پاکتچی همچنین توجه امام صدر به انسان معاصر را ارزشمند توصیف کرد و گفت که دین تنها وسیله برای کامیابی و خوشبختی در زندگی انسانهاست و خوشبختی چیزی نیست که به پدیدههای عینی بیرون از ذهن ما ارتباط پیدا کند، بلکه به ارزش گذاریها و قضاوتهای خود ما ارتباط دارد. عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق در بخش دیگری از سخنان خود به غلبه نهادها بر انسان در معاملات تمدن جدید هم اشاره کرد و نقد امام صدر در این موضوع را نیز مورد تحلیل قرار داد.
پاکتچی همچنین انسانشناسی امام صدر را بیشتر متوجه جمعهای انسانی دانست و گفت: «امام صدر با توجه به موقعیتش در لبنان به مساله نسبت فرد به جمع توجه کرده و این موضوع برایش کلیدی شده است. میخواهم ادعا کنم که انسانشناسی امام موسی صدر یک انسانشناسی متوجه به جمع انسانی است و ایشان بیشتر از اینکه روی فرد انسانی سرمایه گذاری کرده باشد روی جمع انسانی سرمایه گذاری کرده است. از جمله عباراتی که ایشان به کار میبرد این است: «باید همه نیروهای انسان و نیروی همه انسانها را حفظ کرد.»
از دیگر مباحث پاکتچی در این نشست تحلیل نگاه امام صدر درباره گرایش انسان به مدنیت بود، در تحلیل پاکتچی امام موسی صدر مفهوم مدنیت و تمدن را در راستای همان تمرکز ساحتهای انسان و تمرکز گروههای انسانی میبیند. پاکتچی ویژگیهای انسان از دیدگاه امام صدر را نیز به این شرح بیان کرد: «نخستین ویژگی این است که انسان موجودی واقعی است و با موجودات دیگر از نظر آزادی انتخاب متفاوت است. امام صدر آزادی را معشوق انسان معرفی کرده است. ویژگی دیگر در این است که انسان تا حد بسیاری از طبیعت و موجودات اطراف متاثر است. سومین ویژگی وجه اجتماعی انسان است و ویژگی آخر این است که انسان مخلوق خداوندی است که آفریننده جهان و هستی است و این نسبت بر شخص انسان و همه پیوندهای او تأثیر میگذارد.»
وی افزود: «به باور امام صدر جامعه چیزی نیست جز افراد و تعامل بین فردی و به شدت با تعاریفی که جامعه را جمع جبری افراد میداند، مخالف است. یعنی ما اگر یک عده را کنار هم قرار دهیم، جامعه درست نمیشود، بلکه موقعی منجر به جامعه میشود که تعامل بینافردی بین آنها اتفاق بیفتند. اینجا امام موسی بحث را بسط میدهد. اینکه ما فرد محور هستیم یا جامعه محور؟ ایشان اشاره میکند به اینکه اصلا چرا باید تعامل اجتماعی وجود داشته باشد و سه عامل اصلی را ذکر میکند: تفاوت در شایستگیها، عظيم بودن اهداف و خطرات نسبت به توانايیهای انفرادی و تعامل اجتماعی و عواطف.»
(گزارش کامل این درسگفتار را
اینجا بخوانید.)
سه رویکرد مطرح در مواجهه با مسئله زن
سومین درسگفتار اندیشه و عمل به سخنرانی حجتالاسلام والمسلمین دکتر مهدی مهریزی در موضوع «جایگاه زن در اندیشه و عمل امام موسی صدر» اختصاص داشت. این درسگفتار در دو جلسه به ترتیب در روزهای دوم اردیبهشت و ششم خرداد سال 1392 برگزار شد.
مهریزی در نخستین جلسه از این درسگفتار گفت: «در ایران تقریباً از دورۀ مشروطه مسئله زن موضوع مطالعاتی و یکی از مباحث اجتماعی شد. در مواجهه با این مسئله سه رویکرد کلی در میان عالمان شکل گرفت: رویکرد سنتگرا؛ رویکرد اجتماعگرا و رویکرد اجتهادگرا. «رویکرد سنتگرا دو مشخصه دارد: اولاً، زن با مرد در هویت انسانی یکسان نیست؛ ثانیاً، زن حق حضور اجتماعی ندارد. رویکرد اجتماعگرا در حدود دهۀ سی شمسی و با نوشتههای استاد محمدتقی شریعتی و سپس، علامه محمدحسین طباطبایی آغاز شد و در دهۀ چهل اوج گرفت. سه ویژگی این رویکرد از این قرارند: اولاً، زن و مرد در جوهرۀ انسانی برابرند؛ ثانیاً زن مجاز به حضور اجتماعی هست اما حضورش ارجح نیست؛ ثالثاً در تفاوتهای فقهی و اصولی تبیین عقلی به دست میدهد. رویکرد اجتهادگرا از دهۀ هفتاد شمسی شکل گرفت. در رویکرد اجتهادگرا به جای تبیین عقلیِ تفاوتهای فقهی و حقوقی، متون دینی بر اساس همان قواعد اجتهادی بازخوانی میشود و احکام زن مجدداً موضوع اجتهاد قرار میگیرد. به بیان دیگر، قائلان اجتهادِ مجدد معتقد بودند که به جای تبیین عقلانی تفاوت احکام زنان، یکبار دیگر متون دینی را بازخوانی میکنیم. شاید در این اجتهاد جدید تفاوتها مرتفع شد. دیگر ویژگی متمایز این رویکرد با رویکرد اجتماعگرا، رجحان و حتی ضروت حضور اجتماعی زنان است.»
وی افزود: «امام موسی صدر دیدگاههای خود دربارۀ مسئلۀ زن را بر پنج اصل و مبنا استوار کرده است: 1. توجه به قرآن و محور قراردادن قرآن در مسائل زنشناسی؛ 2.تفکیک میان اسلام و آداب و رسوم مسلمانان؛ 3. تفکیک میان احکام بنیادین و تاریخی؛ 4. اجتهاد مستمر و تلاش برای کشف روح شریعت؛ 5.توجه به واقعیتها و حضور در زمان.»
(گزارش کامل نخستین جلسه این درسگفتار را
اینجا بخوانید.)
نگاه امام موسی صدر به موضوع حجاب زنان
دکتر مهریزی در جلسه دوم نگاه امام صدر به زن را در 6 محور به این شرح دستهبندی کرد: شخصیت زن، جایگاه زن در خانواده، جایگاه زن در جامعه، حجاب، زن در غرب و برخی شبهات مسائل دینی مربوط به زن.
وی در بخشی از سخنان خود گفت: «براساس اصول و مبانی امام موسی صدر و قرائت ایشان از قرآن، هیچ دوگانگی در جوهرۀ انسانی و حقیقت انسانی زن و مرد وجود ندارد، بلکه تنها احکامی متفاوت برای احوال متفاوت و توانمندیهای متفاوت آنان وجود دارد. امام صدر در سخنرانی «روح تشریع در اسلام» تأکید دارد که اسلام در شریعت خود اصولی وضع کرده است که انسان میتواند براساس آنها بنابر اقتضائات زمان و مکان در احکام شرعی تحول ایجاد کند، بیآنکه دین از قداست و غیبیت خود تهی شود. بر این اساس، زن موجود درجۀ دوم نیست؛ بلکه احکامی متناسب با روزگار قدیم برای زن وضع شده بود و با پیشبینی خود شریعت این احکام برای زن امروز که به رشد بیشتری رسیده است، باید متحول شود و موانع و مشکلات رشد اجتماعی زنان برطرف شود.»
مهریزی ادامه داد: «در باب مساله حضور اجتماعی و نقش اجتماعی زن، برخلاف بسیاری از علما که مخالف حضور زن در اجتماع هستند، بر این عقیده است که زن نقش اساسی در جامعۀ انسانی دارد. ایشان حتی در جایی در پاسخ به خبرنگاری که سؤال میکند که آیا اسلام با حکومتکردن زن موافق است؟ میگوید که اسلام، زن را از حکومت منع نکرده است، اما این کار را برای زنان خوش ندارد، زیرا آنان نقشی بزرگتر از حکومت کردن دارند و آن زادن و پروراندن حاکم است. این نظر ایشان مخالف نظر مشهور است که حضور اجتماعی و تصدی مناصب اجتماعی را برای زنان منع میکند.»
او در نهایت مقصود امام صدر از حجاب را به این شرح بیان کرد: «مقصود از حجاب این بوده است که زنانگی و مردانگی در جامعه حضور نداشته باشد و زن و مرد در مقام دو انسان باهم ارتباط داشته باشند. امام موسی صدر معتقد است که نوع پوشش زن نباید بهگونهای باشد که تمامی توانمندیها و کرامات او را تحتالشعاع زنانگیِ او قرار دهد و فضل و هنر و عملکرد زن به همین سبب نادیده گرفته شود.»
(گزارش کامل جلسه دوم این درسگفتار را
اینجا بخوانید.)
شیوه خاص امام موسی صدر برای ارتباط با جوانان
پانزدهمین درسگفتار اندیشه و عمل نیز به سخنرانی دکتر محمود گلزاری، روانشناس و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در موضوع «امام موسی صدر و جوان» اختصاص داشت. این درسگفتار چهارم آبان 1393 برگزار شد.
دکتر گلزاری در این نشست مقوله تربیت را از اصلیترین وظایف و مسئولیتهای یک روحانی، از جمله امام صدر، عنوان کرد و گفت: «کلید واژه تربیت را میتوان در سراسر رفتار و گفتار امام صدر دید: از گفتارهای تفسیری تا تحلیلهای عاشورایی، از اقتصاد تا فقه و همه و همه. تفاوت کسانی که صرفا مدعی انجام اصلاحات و فعالیتهای اجتماعی هستند با رهبران اجتماعات و مصلحان واقعی در اندیشه و عملشان نسبت به جوانان است و این موضوع و این عرصه، امروز در کشور ما، ایران، عرصهای چالشبرانگیز و خطیر است.»
وی افزود: «در نگاه امام صدر نیروی اصلی برای توحید، اسلام و تشیع، جوانان هستند. وی در جایی میگوید که امید من به شما جوانان است و تأکید میکند که همان مقدار که نیاز جوان به عناصر فریبنده بیشتر است، صبر او در مقابل آنها نیز بیشتر است؛ هم صبر در مصیبت و هم صبر در معصیت و هم صبر در طاعت. عمل ایشان بیشتر از سخنشان نشاندهنده استفاده از جوانان برای تغییر وضعیت محرومان در آن سوی جهان است.»
گلزاری ادامه داد: «در نگاه امام موسی صدر جوانان ویژگیهایی دارند که دیگر گروههای سنی ندارند؛ مانند قدرت و فرصت بیشتر و تعهد و وابستگی کمتر. امام صدر میگوید که مهمترین عامل در برابر تغییر، وابستگیهای اجتماعی است. وابستگیهای اجتماعی مانع میشوند تا در مقابل نابرابریها و ایستاییها بایستیم. بنابراین، به آنها تن در میدهیم و محافظهکار میشویم. در دور کوتاه جوانی این وابستگیهای اجتماعی کم است. در نتیجه، جوان قدرت مقابله با مشکلات و ایستاییها را دارد و آمادi تغییر و تحول است.»
وی همچنین شیوه برخورد امام صدر با جوانان را به این شرح بیان کرد: «امام صدر در برخورد با جوانان هم از شیوه تسامح و هم از شیوه نصیحت استفاده میکند و تعبیر خودشان این است که: در مواجه با جوانان چشمی را باز میکنم و چشم دیگر را میبندم. این نگاه را میتوان نتیجه دو باور دانست: باور به نقش و وظیفه تربیتی امام و رهبر و باور به نقش سازندگی جوان و استعداد شگرف او برای شکوفا شدن و شکوفا کردن.»
(گزارش کامل این درسگفتار را
اینجا بخوانید.)
جامعه بدون جوان از نگاه امام صدر ابتر و بیروح است
سیوسومین درسگفتار اندیشه و عمل نیز به سخنرانی حجتالاسلام و المسلمین دکتر مسعود آذربایجانی در موضوع «مواجهه تربیتی با جوانان؛ بررسی دیدگاه امام موسی صدر» اختصاص داشت. این نشست سوم شهریور 1395 برگزار شد.
دکتر آذربایجانی در این نشست ابتدا به تعریف مفاهیم «آموزش» و «جوان» پرداخت و در ادامه ۱۰ شاخص تربیتی برگرفته از اندیشه و عمل امام موسی صدر را شرح داد.
او درباره شاخص مسئولیتبخشی و تسامح گفت: «مسئولیتبخشی یعنی سپردن کارهای مهم و درچارچوب ظرفیت به جوانان. باید به جوانان اعتماد کرد و در کارها دخالت داد. امام موسی صدر جامعه بدون جوان را جامعهای ابتر و بیروح می داند و میگوید تمام تلاش ما باید این باشد که جوانان را در مقابل مسئولیتهای خویش قرار دهیم و نحوه ایجاد تشکیلات را به خود جوانان واگذار کنیم. باید به جوانان اعتماد کرد و اگر هم جایی از کار خراب شد، ایرادی ندارد. جوانان با مورد مشورت قرار گرفتن، رشد شخصیت مییابند. در شاخص تسامح هم باید گفت که امام موسی صدر میگوید اگر حتی طبقه منحرفی از جوانان دیدیم، در اخلاص آنها شک نکنیم زیرا خواهیم دید آنان این مسیر را برای کشف حقیقت انتخاب کردهاند. ایشان جوانان را دارای آرزوهای خاص می داند و در عین حال بدین معنا نیست که در آرزوهای خود غرق شوند.»
آذربایجانی همچنین درباره شاخص «آزادی در اندیشه و عمل» عنوان کرد: «مواجهه تربیتی نیازمند آزادی عمل است. جوان نباید احساس کند که باید در یک چارچوب باشد، بلکه مواجهه صحیح این است که گزینههای متعدد را پیش روی او بگذاریم و او را در انتخاب گزینه درست کمک کنیم. اصل حریت میگوید که متربی را آزاد بگذار تا بین رفتار خود تصمیم بگیرد و در شرایط مختلف دست به انتخاب بزند. آیات شریفه «إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا» و «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ» نیز به همین ترتیب قابل فهم و عمل کردن هستند.»
(گزارش کامل این درسگفتار را
اینجا ببینید.)